Περί μετανοίας (Μέρος 4ο)

Περί μετανοίας (Μέρος 4ο)

Οκτωβρίου 22, 2010 — Χαράλαμπος

…συνέχεια…
Ἡ κένωσις τοῦ Θεοῦ Λόγου, ἅπαξ γενομένη διὰ τὴν παναγάπην του πρὸς ἡμᾶς, καθιστᾷ περιττὰ τὰ σχόλια καὶ τὰς ἀπορίας. Ὁ κορυφαῖος τῶν μαθητῶν Πέτρος τονίζει ἐμφαντικῶς· «Χριστοῦ οὖν παθόντος ὑπὲρ ἡμῶν σαρκὶ καὶ ὑμεῖς τὴν αὐτὴν ἔννοιαν ὁπλίσασθε»(( Α΄ Πέτρ. 4, 1.)). Τίθεται λοιπὸν τὸ ἐρώτημα· ἂν τὸ πρῶτον καθῆκον παντὸς λογικοῦ ὄντος εἶναι νὰ ἀγαπήσῃ τὸν Θεὸν ἐξ ὁλοκλήρου ὡς Θεὸν καὶ ἄρα Δημιουργὸν καὶ Κύριόν του. Ὅταν αὐτὸς ὁ Θεὸς γίνῃ ἀναπλάστης καὶ ἀνακαινιστὴς καὶ ἀναβιβάσῃ τὸ πεπτωκὸς ὑπεράνω τῆς πρώτης θέσεως καὶ ἀξίας, καὶ ὄχι μόνον τόσον, ἀλλὰ καὶ «ὑπεράνω πάσης ἀρχῆς καὶ ἐξουσίας καὶ δυνάμεως καὶ κυριότητος καὶ παντὸς ὀνόματος ὀνομαζομένου»(( Ἐφεσ. 1, 20.)), ποῖα πλέον τοῦ ἀνήκει ἀξία καὶ τιμή; Γενόμενος ὄντως διπλοῦς ὁ Κύριός μας, ὁ γλυκύτατος Ἰησοῦς, μὲ τὸ ὑπερβάλλον τῆς αὐτοθυσίας του, ἀφῄρεσεν ἀπὸ ἡμᾶς κάθε πρόφασιν ἐλευθέρας ἐκλογῆς ἢ ἂλλης προτιμήσεως καὶ εἴμεθα πλέον λάφυρα τῆς ἰδικῆς του ἀγάπης. Ὀφείλομεν κατὰ πάντα νὰ ἀγαπῶμεν αὐτόν, «ὅτι αὐτὸς πρῶτος ἠγάπησεν ἡμᾶς»(( Α΄ Ἰω. 4, 19.)). Ἐὰν λοιπὸν οὐδένα ἄλλον γινώσκομεν, εἰ μὴ τὸν μόνον μας Κύριον Ἰησοῦν Χριστὸν καὶ τοῦτον «ἐσταυρωμένον», δὲν καθίσταται πλέον ἀπόλυτον καθῆκον μας ἡ φιλοπονία; Ἰδοὺ λοιπόν, διατί ὅλοι «οἱ τοῦ Χριστοῦ» καὶ εἰς τὰς τρεῖς περιόδους τῆς Ἐκκλησίας ἐσταύρωναν ἑαυτούς, «ἵνα γνωρίσωσιν αὐτὸν καὶ τὴν δύναμιν τῆς ἀναστάσεως αὐτοῦ καὶ τὴν κοινωνίαν τῶν παθημάτων αὐτοῦ, συμμορφούμενοι τῷ θανάτῳ αὐτοῦ, εἴ πως καταντήσωσιν εἰς τὴν ἐξανάστασιν τῶν νεκρῶν»(( Βλ. Φιλ. 3, 10-11.)). Αὐτὸς εἶναι ὁ λόγος τῆς συνεχοῦς ἀναφορᾶς μας εἰς τὸν σταυρὸν καὶ τὴν περιεκτικὴν φιλοπονίαν. Ἡ τριαδικότης τοῦ θείου Εἶναι ἀποτελεῖ τὸ κέντρον τῆς θεογνωσίας· «ὁ Πατήρ, ὁ Λόγος καὶ τὸ Ἅγιον Πνεῦμα, καὶ οὗτοι οἱ τρεῖς ἕν εἰσι»(( Α΄ Ἰω. 5, 7.)) καὶ μαρτυροῦν τὸ ἓν διὰ τὸ ἄλλο πρόσωπον. Ἡ μαρτυρία αὐτὴ ἐπεκτείνεται καὶ εἰς τὴν ἰδικήν μας φύσιν. Ὁ Κύριος ἐνεπιστεύθη εἰς τοὺς μαθητάς του τὸ ἔργον τοῦτο τῆς μαρτυρίας διὰ τὸν ἑαυτόν του. «Ὅταν ἔλθῃ ὁ Παράκλητος ὃν ἐγὼ πέμψω ὑμῖν παρὰ τοῦ Πατρός, τὸ Πνεῦμα τῆς ἀληθείας ὃ παρὰ τοῦ Πατρὸς ἐκπορεύεται, ἐκεῖνος μαρτυρήσει περὶ ἐμοῦ· καὶ ὑμεῖς δὲ μαρτυρεῖτε, ὅτι ἀπ᾿ ἀρχῆς μετ᾿ ἐμοῦ ἐστε»(( Ἰω. 15, 26-27.)). Τοιούτου εἴδους εἶναι καὶ αἱ σχέσεις τῶν ἀνθρώπων ὡς προσώπων. Ἡ μαρτυρία ὡς ζωὴ ἀληθινὴ περιστρέφεται αἰωνίως ἐντὸς τῆς ἀγάπης καὶ δημιουργεῖ τὴν κοινωνίαν. Τὸ πρόσωπον ἐκ τῆς φύσεώς του δὲν ζῇ ἀπομεμονωμένον, ἀλλὰ φέρεται ἀγαπητικῶς πρὸς τὰ ὅμοιά του πρόσωπα καὶ εἰς τὴν πρᾶξιν τῆς ἀλληλεγγύης ἀνταποκρίνεται εἰς τὸ ἄλλο καὶ μαρτυρεῖ δι᾿ αὐτό. Διὰ τοῦτο καὶ ὁ Δημιουργός μας εἶπεν ἐξ ἀρχῆς ὅτι «οὐ καλὸν εἶναι τὸν ἄνθρωπον μόνον»(( Γεν. 2, 18.)). Ὅσον διὰ τῆς πίστεως καὶ τῆς ὑπακοῆς πραγματοποιοῦμεν τὸ θεῖον θέλημα τόσον αὐξάνει ἐντὸς ἡμῶν ὁ θεῖος φωτισμός. Ἡ ἀληθὴς μετάνοια δι᾿ ὅσων τὴν ἀποτελοῦν καὶ ἐξαιρέτως διὰ τῆς ἐκ βάθους προσευχῆς, μᾶς ὁδηγεῖ εἰς κοινωνίαν καὶ ἐπαφὴν μετὰ τῆς ἀκτίστου θείας χάριτος, καὶ αὐτὴ μᾶς ἑρμηνεύει τὴν μορφὴν τῆς θείας πραγματικότητος. Τί τὸ παράδοξον, ἐὰν εἰς αὐτόν, εἰς τοῦ ὁποίου τὴν εἰκόνα καὶ ὁμοίωσιν ἐχαράχθη ἡ ρίζα μας ἐξ ἀρχῆς, εὑρίσκωμεν τὴν ἐπίγνωσιν ἡμῶν διὰ τῆς χάριτός του; Αὐτὴ ἡ ἐπίγνωσις μᾶς μεταμορφώνει ὀντολογικῶς πρὸς τὰς θείας ἰδιότητας, ἐφ᾿ ὅσον «ὅσοι ἔλαβον αὐτόν, ἔδωκεν αὐτοῖς ἐξουσίαν τέκνα Θεοῦ γενέσθαι»(( Ἰω. 1, 12.)). Τί φυσικότερον τοῦ νὰ περισῴζουν τὰ τέκνα τὸν χαρακτῆρα τοῦ πατρός των; Ἐννοῶ τὴν κεντρικωτέραν θείαν ἰδιότητα τῆς ἀγάπης, ἡ ὁποία ἀμέσως ἐκδηλώνεται εἰς τὴν ψυχὴν τοῦ ἀποδεχθέντος τὴν θείαν ἔλλαμψιν. Διὰ τῆς ἀγάπης ὁ πιστὸς ἐπικοινωνεῖ μετὰ τοῦ πλησίον καὶ ὁλοκληρώνει τὴν μαρτυρίαν του. Ἰδοὺ καὶ μία μαρτυρία τῶν Πατέρων μας, τὴν ὁποίαν «ὡμολόγησαν καὶ οὐκ ἠρνήσαντο· καὶ ὡμολόγησαν»(( Βλ. Ἰω. 1, 20.)) περὶ τῆς ἀληθείας καὶ τῶν θείων ἐπαγγελιῶν καὶ ὅλης τῆς θείας ἀποκαλύψεως καὶ δὲν ἀπέκρυψαν ἐκ τῶν τέκνων καὶ τῶν ἀδελφῶν των, ἡμῶν, ὅσα αὐτοὶ ἤκουσαν καὶ εἶδον, ὥστε ἡ ἰδική των μαρτυρία νὰ εἶναι δι᾿ ἡμᾶς ἡ βεβαία πληροφορία καὶ τὸ πλήρωμα τῆς ἐλπίδος μας. Συμφώνως πρὸς τὴν μωσαϊκὴν ἀποκάλυψιν ὁ ἄνθρωπος ἐπλάσθη «κατ᾿ εἰκόνα καὶ ὁμοίωσιν Θεοῦ»(( Γεν. 1, 26.)). Τί σημαίνει αὐτό; Τὴν δυνατότητα τῆς φύσεώς του νὰ ὁμοιάσῃ πρὸς τὸν Δημιουργόν του. Ἄρα καὶ ἡ αἴσθησις τῆς ὑπάρξεως τοῦ ἀπολύτου ὄντος εἶναι καὶ αὐτὴ ἔμφυτος εἰς τὸν ἄνθρωπον. Αὐτὸς εἶναι ὁ λόγος διὰ τὸν ὁποῖον, ὅταν πλησιάσῃ ὁ ἄνθρωπος διὰ τῆς χάριτος τὸν Θεόν του, τὸν ἀναγνωρίζει. Διὰ τοῦ φωτισμοῦ τῆς χάριτος, ὁ ὁποῖος μᾶς ἐπιτρέπει νὰ πλησιάσωμεν τὸν Θεόν, ἀρχίζει τὸ μικρὸν ἀνθρώπινον πνεῦμα νὰ βλέπῃ τὸν Θεὸν «καθὼς αὐτός ἐστι»(( Α΄ Ἰω. 3, 2.)), πάντοτε κατὰ τὸ μέτρον τῆς δυνατότητός του. Δὲν θὰ καταστῇ βεβαίως κατανοητὸν τὸ βάθος τοῦ μυστηρίου αὐτοῦ διὰ τῶν ὀλίγων αὐτῶν λέξεων, διὰ τῶν ὁποίων περιγράφεται, ἀλλὰ δὲν μεταβάλλεται ἡ ἀλήθεια. «Μακάριοι οἱ καθαροὶ τῇ καρδίᾳ, ὅτι αὐτοὶ τὸν Θεὸν ὄψονται»(( Ματ. 5, 8.)). Ἡ ἐπαγγελία εἶναι ἀσφαλῶς βεβαία, ἀλλὰ διαφέρουν τὰ μέσα καὶ ὁ τρόπος, διὰ τῶν ὁποίων ὁδηγούμεθα ἐκεῖ καὶ περὶ τούτων θὰ ἀναφερθῶμεν κατωτέρω. Ὁ λόγος μας ἐξ ἀρχῆς εἶναι περὶ μετανοίας. Ἡ προσευχὴ τῆς μετανοίας καὶ τὰ ἐξ αὐτῆς φλογερὰ δάκρυα ἐπαναφέρουν τὴν ἀπομακρυνθεῖσαν θείαν χάριν, διὰ τῆς ὁποίας προκαλεῖται ἡ κάθαρσις. «Ἐὰν εἴπωμεν ὅτι ἁμαρτίαν οὐκ ἔχομεν, ἑαυτοὺς πλανῶμεν καὶ ἡ ἀλήθεια οὐκ ἔστιν ἐν ἡμῖν»(( Α΄ Ἰω. 1, 8.)). Τονίζομεν λοιπὸν τὴν μετάνοιαν ἀντὶ πάσης ἄλλης ἐνασχολήσεως μετὰ τῆς συνειδήσεως τοῦ ἁμαρτωλοῦ ἑαυτοῦ μας, διότι τότε εἴμεθα εἰς τὰ ὅρια τῆς θείας ἀληθείας. Ὅσον βαθύτερον αἰσθανόμεθα τὴν ἁμαρτίαν μας ὡς πληγὴν τοῦ θανάτου, τόσον πληρέστερον προσπίπτομεν εἰς τὸν Θεὸν διὰ τῆς πενθικῆς προσευχῆς. Ἡ προσευχὴ αὐτὴ μᾶς ἀποδεσμεύει ἐνίοτε ἐκ τῶν δεσμῶν τοῦ χώρου καὶ τοῦ χρόνου, ὥστε νὰ αἰσθανώμεθα διάφορον τὸν ἑαυτόν μας. Εἰς τὴν κατάστασιν αὐτὴν ὁ νοῦς φωτίζεται καὶ εἰσέρχεται εἰς τὴν σφαῖραν τῶν θείων θεωριῶν, ἄλλοτε ἐν εἴδει θεωρίας καὶ ἄλλοτε πληροφορούμενος τὰ μυστήρια τῆς θείας δημιουργίας, τοὺς τρόπους τῆς πανσωστικῆς προνοίας, ὅπου ἡ συνεκτικὴ δύναμις τοῦ Θεοῦ Λόγου συντηρεῖ τὰ πάντα καὶ τὰ κρατεῖ εἰς τὴν ἰσορροπίαν. «Ὡς ἐμεγαλύνθη τὰ ἔργα σου, Κύριε· πάντα ἐν σοφίᾳ ἐποίησας»(( Ψαλμ. 103, 24.)). Μυστήρια μυστηρίων! Δὲν προηγεῖται ἡ ὕλη ἢ ἄλλος τις ὅρος καὶ λόγος, ἀλλὰ ὁ Θεὸς Λόγος παράγει τὰ πάντα κατὰ τὴν αὐτοῦ βούλησιν. «Ὁ δὲ Παράκλητος, τὸ Πνεῦμα τὸ Ἅγιον, ὃ πέμψει ὁ Πατὴρ ἐν τῷ ὀνόματί μου, ἐκεῖνος ὑμᾶς διδάξει πάντα»(( Ἰω. 14, 26.)). Νὰ σκεπτώμεθα ὅπως αὐτός, νὰ ἀγαπῶμεν ὅπως αὐτός, διότι τοῦτο εἶναι τὸ νόημα τῆς εὐαγγελικῆς κλήσεως. Τοῦτο μαρτυροῦν πάντες οἱ Ἀπόστολοι καὶ οἱ θεοφόροι Πατέρες εἰς ὅλας τὰς γενεάς. «Ἐὰν ἀγαπᾶτέ με, τὰς ἐντολὰς τὰς ἐμὰς τηρήσατε, καὶ ἐγὼ ἐρωτήσω τὸν Πατέρα καὶ ἄλλον Παράκλητον δώσει ὑμῖν, ἵνα μένῃ μεθ᾿ ὑμῶν εἰς τὸν αἰῶνα, τὸ Πνεῦμα τῆς ἀληθείας ὃ ὁ κόσμος οὐ δύναται λαβεῖν, ὅτι οὐ θεωρεῖ αὐτὸ οὐδὲ γινώσκει αὐτό· ὑμεῖς δὲ γινώσκετε αὐτό, ὅτι παρ᾿ ὑμῖν μένει καὶ ἐν ὑμῖν ἔσται… ὑμεῖς δὲ θεωρεῖτέ με, ὅτι ἐγὼ ζῶ καὶ ὑμεῖς ζήσεσθε. Ἐν ἐκείνῃ τῇ ἡμέρᾳ γνώσεσθε ὑμεῖς ὅτι ἐγὼ ἐν τῷ Πατρί μου καὶ ὑμεῖς ἐν ἐμοὶ κἀγὼ ἐν ὑμῖν. Ὁ ἔχων τὰς ἐντολάς μου καὶ τηρῶν αὐτάς, ἐκεῖνός ἐστιν ὁ ἀγαπῶν με· ὁ δὲ ἀγαπῶν με ἀγαπηθήσεται ὑπὸ τοῦ Πατρός μου, καὶ ἐγὼ ἀγαπήσω αὐτὸν καὶ ἐμφανίσω αὐτῷ ἐμαυτόν»(( Ἰω. 14, 15-21.)), «ἐάν τις ἀγαπᾷ με, τὸν λόγον μου τηρήσει, καὶ ὁ Πατήρ μου ἀγαπήσει αὐτόν, καὶ πρὸς αὐτὸν ἐλευσόμεθα καὶ μονὴν παρ᾿ αὐτῷ ποιήσομεν. Ὁ μὴ ἀγαπῶν με τοὺς λόγους μου οὐ τηρεῖ· καὶ ὁ λόγος ὃν ἀκούετε οὐκ ἔστιν ἐμός, ἀλλὰ τοῦ πέμψαντός με Πατρός. Ταῦτα λελάληκα ὑμῖν παρ᾿ ὑμῖν μένων· ὁ δὲ Παράκλητος, τὸ Πνεῦμα τὸ Ἅγιον ὃ πέμψει ὁ Πατὴρ ἐν τῷ ὀνόματί μου, ἐκεῖνος ὑμᾶς διδάξει πάντα καὶ ὑπομνήσει ὑμᾶς πάντα ἃ εἶπον ὑμῖν»(( Ἰω. 14, 23-25.)). Ἡ ὑπόμνησις τῆς καταλλήλου αὐτῆς εὐαγγελικῆς περικοπῆς εἶναι παρήγορος καὶ ἐνθαρρυντική. Ἐδῶ φανεροῦται ὁ καθολικὸς τρόπος τῆς ἀποκτήσεως τῆς πλήρους αὐτῆς εὐλογίας, ὅπου μεταμορφοῦται ὁ ἄνθρωπος «καθάπερ ἀπὸ Κυρίου Πνεύματος»(( Β΄ Κορ. 3, 18.)). Καὶ «καθὼς ἐφορέσαμεν τὴν εἰκόνα τοῦ χοϊκοῦ, φορέσομεν καὶ τὴν εἰκόνα τοῦ ἐπουρανίου»(( Α΄ Κορ. 15, 49.)). Γνωρίζομεν ἐπίσης τὸ Πνεῦμα τὸ Ἅγιον καὶ διὰ τῆς παραδόσεως τῆς Ἐκκλησίας μέσῳ τῶν Πατέρων μας ἐκ τῶν ἐνεργειῶν τῆς χάριτος, ἡ ὁποία ἐνεργεῖ ἐντὸς ἡμῶν, ὅταν εὑρισκώμεθα ἐν μετανοίᾳ. «Ἐκεῖνος ὑπομνήσει ὑμᾶς πάντα»(( Ἰω. 14, 26.)), καὶ πάλιν· «ἐάν τις ἀγαπᾷ με τὸν λόγον μου τηρήσει, καὶ ὁ Πατήρ μου ἀγαπήσει αὐτόν, καὶ πρὸς αὐτὸν ἐλευσόμεθα καὶ μονὴν (διαμονὴν) παρ᾿ αὐτῷ ποιήσομεν»(( Ἰω. 14, 23.)). Ὅταν πραγματοποιηθῇ ἡ ἐνοίκησις τοῦ Θεοῦ εἰς τὸν ἄνθρωπον, τί ἄλλο εἶναι τοῦτο παρὰ τὸ πλήρωμα τῆς θεώσεως, ἡ ὁποία ἀποτελεῖ τὸ κέντρον τῆς προσδοκίας μας; Ἰδοὺ καὶ ἡ συμφωνία τοῦ Παύλου· «ἡμεῖς δὲ οὐ τὸ πνεῦμα τοῦ κόσμου ἐλάβομεν, ἀλλὰ τὸ Πνεῦμα τὸ ἐκ τοῦ Θεοῦ, ἵνα εἴδωμεν τὰ ὑπὸ τοῦ Θεοῦ χαρισθέντα ἡμῖν… τίς γὰρ ἔγνω νοῦν Κυρίου, ὃς συμβιβάσει αὐτόν; Ἡμεῖς δὲ νοῦν Χριστοῦ ἔχομεν»(( Α΄  Κορ. 2, 16.)). Ἐφαρμόζοντες τὰς θείας ἐντολὰς ἀποκτῶμεν ἓν εἶδος συγγενείας μετὰ τοῦ ἰδίου τοῦ Δημιουργοῦ καὶ αὐτὸς μᾶς ἀποκαλύπτεται «καθώς ἐστιν»(( Α΄ Ἰω. 3, 2.)). Ὅταν ἡ τήρησις τῶν θείων ἐντολῶν, ἡ ὁποία ἐκφράζει τὸ θεῖον θέλημα, καταστῇ ὁ μοναδικὸς σκοπὸς τοῦ εἶναί μας καὶ «καταποθῇ τὸ θνητὸν ὑπὸ τῆς ζωῆς»(( Β΄ Κορ. 5, 4.)), μεταδίδει εἰς ἡμᾶς τὴν γνῶσιν τοῦ Θεοῦ. «Οἴδαμεν δὲ ὅτι ὁ Υἱὸς τοῦ Θεοῦ ἥκει καὶ δέδωκεν ἡμῖν διάνοιαν, ἵνα γινώσκωμεν τὸν ἀληθινόν»(( Α΄ Ἰω. 5, 20.)). Ἡ παράβασις τῆς ἐντολῆς προεκάλεσε τὴν πτῶσιν, ἡ ὁποία εἶναι ὁ χωρισμὸς τοῦ ἀνθρώπου ἐκ τοῦ Θεοῦ καὶ «ὅλων τῶν τοῦ Θεοῦ». Ὁ Θεὸς ἐδέχθη τὴν μετάνοιαν καὶ τὴν ἐπιστροφὴν καὶ ὑποταγήν μας εἰς τὸ θεῖόν του θέλημα, ἀποκαταστήσας τὰς σχέσεις μας πρὸς τὴν ἰδικήν του ἀγάπην καὶ ἁγιότητα. Ἡ πλέον ἀποδεκτὴ μορφὴ τῆς μετανοίας εἶναι κατὰ τοὺς Πατέρας τὰ θερμὰ δάκρυα, τὰ ὁποῖα ἀναβλύζουν ἐκ τοῦ πόνου τῆς καρδίας, αἰσθανομένης τὴν βδελυρὰν ἐνοχὴν καὶ προδοσίαν τῆς πατρικῆς τοῦ Θεοῦ ἀγάπης. Ἐὰν δὲν διαβρωθοῦν τὰ δάκρυα αὐτὰ ἐκ τῆς οἰήσεως καὶ τῆς ἀμελείας, θὰ μεταβληθοῦν εἰς πνευματικὰ καὶ ἀνώδυνα ὑπὸ τῆς χάριτος, ὅπως καὶ τὰ ἄνθη διαδέχονται οἱ καρποί. Ἡ αἴσθησις τοῦ ὅτι «χρόνος οὐκέτι ἔσται»(( Ἀποκ. 10, 6.)), καρπὸς καὶ αὐτὴ τῆς μνήμης τοῦ θανάτου, παρατείνει τὴν ἀγωνίαν μας διὰ τὴν διαλλαγὴν μετὰ τοῦ Θεοῦ, ἐκ φόβου μήπως προλάβῃ τὸ τέλος, πρὶν ὁ Κύριος ἀκούσῃ τὴν κραυγήν μας καὶ ἀποστείλῃ τὸ ἔλεός του. Μετὰ τὰ δάκρυα τῆς μετανοίας ἐπακολουθεῖ κατὰ ὑπερφυσικὸν τρόπον ἡ αἴσθησις τῆς ἀγάπης τοῦ Θεοῦ, ὁ ὁποῖος δὲν ἐξαρτᾶται ἐκ σκέψεων ἢ συλλογισμῶν ἢ ἐπινοίας τινὸς ἔξωθεν, ἀλλὰ ἔρχεται ὡς φυσικὴ κατάστασις τῆς εὑρέσεως τῶν ἀπολεσθέντων, ἢ καλλίτερον ὡς ἐπιστροφὴ τοῦ περιπλανωμένου εἰς τὴν οἰκίαν του. Τότε ξυπνᾷ καὶ ἡ πραγματικὴ συμπάθεια πρὸς τὸν πλησίον, ὁ δὲ ἄνθρωπος αἰσθάνεται τὸν ξένον πόνον ὡς ἰδικόν του καὶ θέλει νὰ κλαίῃ δι᾿ ὅλους καὶ ἐπιθυμεῖ νὰ συσσωρευθῇ, εἰ δυνατόν, εἰς αὐτὸν ὁ πανανθρώπινος πόνος καὶ νὰ γίνουν ὅλοι οἱ πάσχοντες καλῶς.…

(ΓΕΡΟΝΤΟΣ ΙΩΣΗΦ – ΑΘΩΝΙΚΗ ΜΑΡΤΥΡΙΑ – ΨΥΧΩΦΕΛΗ ΒΑΤΟΠΑΙΔΙΝΑ 2)